دریای خَزَر یا دریای مازَندَران یا دریای کاسپین [3] [4] [5] (آذری: X?z?r d?nizi , روسی: ?????????? ????، قزاقی: ?????? ??????، ترکمنی: Hazar de?izi) پهنه‌ای آبی است که از جنوب به ایران، از شمال به روسیه، از غرب به روسیه و جمهوری آذربایجان و از شرق به جمهوری‌های ترکمنستان و قزاقستان محدود می‌شود.

دریای خزر که گاهی بزرگترین دریاچه جهان و گاهی کوچکترین دریای خودکفای کره زمین طبقه‌بندی می‌شود، بزرگترین پهنه آبی محصور در خشکی است. طول آن حدود 1030 تا 1200 کیلومتر و عرض آن بین 196 تا 435 کیلومتر است. سطح دریای خزر پائین‌تر از سطح دریاهای آزاد است و اکنون (ابتدای سده بیست‌ویکم) 26?5 تا 28 متر پایین‌تر از سطح دریا است. خط ساحلی دریا حدود 7 هزار کیلومتر، مساحت آن 371 تا 386 هزار کیلومترمربع و حجم آب آن نیز 78700 کیلومترمکعب است. دریای خزر در گذشته بخشی از دریای تتیس بود که اقیانوس آرام را به اقیانوس اطلس متصل می‌کرد. از حدود 50 تا 60 میلیون سال پیش به تدریج راه این دریا ابتدا به اقیانوس آرام و سپس به اقیانوس اطلس بسته شد. قسمت شمالی این دریا بسیار کم‌عمق است به طوری که تنها نیم درصد آب دریا در یک‌چهارم شمالی دریا قرار دارد و عمق آن به طور میانگین کمتر از 5 متر است. حدود 130 رودخانه به این دریا می‌ریزند که اکثر آن‌ها از شمال غربی به دریا می‌پیوندند. بزرگترین آن‌ها رود ولگا است که هر سال به طور میانگین 241 کیلومترمربع آب را وارد دریای خزر می‌کند. رودهای کورا 13، اترک 8.5، اورال 8.1 و سولاک 4 کیلومتر مربع آب را سالانه وارد دریا می‌کنند. طبیعت بسته خزر آن را منزلگاه جانوران و گیاهان منحصر به‌فردی کرده است اما در عین حال موجب شده تا در مقابل آلودگی‌های کشاورزی و صنعتی و نفتی بسیار آسیب‌پذیر باشد. این دریا از نظر منابع نفت و گاز بسیار غنی است و ذخایر نفتی آن حدود 17 تا 35 میلیارد بشکه برآورد می‌شود. بخشی از نفت دریاچه که از میدان نفتی باکو پایتخت جمهوری آذربایجان برداشت می‌شود از طریق خط لوله باکو-تفلیس-جیهان به سواحل مدیترانه منتقل می‌شود.[6]

از منابع مهم این دریا؛ ذخایر نفت و گاز موجود در زیر بستر دریا و همچنین انواع ماهیان خاویاری را می‌توان نام برد.                            ویژگی‌ها 

این دریاچه با طول تقریبی 1200 کیلومتر و عرض متوسط 320 کیلومتر و مساحت 438000 کیلومتر مربع وحجم 770000 کیلومتر مکعب بزرگترین دریاچه جهان است. باریک ترین عرض آن 220 کیلومتر بین شبه جزیره آبشوران و دماغه کواولی و عریض ترین بخش آن حدود 545 کیلومتر در شمال آن قرار دارد، کم عمق ترین ناحیه این دریاچه 25 متر در منطقه شمالی است و عمیق ترین مناطق در قسمت مرکزی و جنوبی واقع شده‌است که در بعضی از مناطق جنوبی 900 الی 1000 متر عمق دارد، سواحل این دریاچه جمعاً 6379 کیلومتر است که حدود 922 کیلومتر آن در خاک ایران واقع شده‌است و وسعت حوزة آبگیر آن 3733000 کیلومتر مربع است که 256000 کیلومتر مربع آن در خاک ایران قرار دارد. این دریاچه 28 متر پائین تر از سطح اقیانوسها است و بنا براین هیچگونه خروجی از این دریاچه وجود ندارد.[19] .81% آب ورودی خزر را رود عظیم ولگا تامین می‌کند. عمق آن از شمال به جنوب افزایش می‌یابد. میانگین ژرفای این دریاچه در ناحیه شمالی کم‌تر از 10 متر، در بخش میانی بین 180 تا 788 متر و در بخش جنوبی که آب‌های کناره ایران را تشکیل می‌دهد به 960 تا ژرفای 1025 متری نیز در ناحیه جنوبی این دریاچه گزارش شده‌است. جهت جریان آب این دریاچه از سمت شمال غربی به جنوب شرقی است. دریای خزر از 575 نوع گیاه، 1332 گونه جانور و 850 نمونه ماهی برخوردار است. و 90 درصد خاویار جهان از این دریای صید می‏شود. مهم ترین ویژگی اقتصادی خزر، نفت و گاز است نفت در خزر سال 1302 / 1923 در باکو کشف شد. ذخایر اثبات شده نفت در این دریای 32 میلیارد بشکه می‌باشد و این یعنی حدود 4 درصد از کل ذخایر نفت خاورمیانه. ذخایر احتمالی نفت این حوزه نیز در حدود 163 میلیارد بشکه دیگر برآورد شده‌است. .[20] عمق آن از شمال به جنوب افزایش می‌یابد. میانگین ژرفای این دریاچه در ناحیه شمالی کم‌تر از 10 متر، در بخش میانی بین 180 تا 788 متر و در بخش جنوبی که آب‌های کناره ایران را تشکیل می‌دهد به 960 تا 1000 متر می‌رسد. تا ژرفای 1025 متری نیز در ناحیه جنوبی این دریاچه گزارش شده‌است.

جهت جریان آب این دریاچه از سمت شمال غربی به جنوب شرقی است. همین جهت جریان و ژرفای زیاد آب در کرانه‌های ایران که باعث کندی حرکت جریان می‌شود منجر به تجمع انواع آلودگی‌های این دریاچه در سواحل ایران به میزانی بیش از کرانه‌های دیگر کشورها می‌شود.

این دریا، محیط زیست گرانبهاترین ماهی‌های دنیا است. در بخش جنوبی دریای مازندران و رودخانه‌هایی که به آن می‌ریزند یعنی سواحل مربوط به ایران، 78 گونه و زیرگونه ماهی یافت می‌شود. از مهمترین رودخانه‌هایی که به این دریای می‌ریزد می‌توان از سپید رود و پیلورود (رود بزرگ) و هراز نام برد. دریای مازندران یکی از بوم‌شناخت‌های آبی جهان است که محیطی مناسب برای زندگی و رشد مرغوب‌ترین ماهی‌های خاویاری جهان است. 90 درصد صید ماهیان خاویاری مختص به این دریای است. .[21]                                                                           منابع دریای خزر 

پژوهش‌ها نشان می‌دهد حجم ذخایر تخمین زده شده نفتی در دریای خزر حدوداً برابر با 50 میلیارد بشکه و ذخایر گاز طبیعی تایید شده هم برابر با 257 هزار میلیارد فوت مکعب بوده‌است. که این ارقام 4? از ذخایر گاز و نفت دنیا را تشکیل می‌دهد. پیش بینی می‌شود با ادامه فعالیت‌های اکتشافی، ظرفیت بهره برداری نفت این منطقه 184 میلیارد بشکه و ظرفیت برداشت گاز از آن هم 293 هزار میلیارد فوت مکعب افزوده شود.[25]

همچنین 90 درصد خاویار جهان از این دریای صید می‏شود. اما صید بی رویه این ماهی سبب گشته‌است که بنابر گفته دانشمندان 90 درصد از تعداد این ماهیان در یک قرن اخیر کاسته شود.[26]                                                                                                        آلودگی 

آلودگی معضلی جدی و خطرناک برای این دریای پهناور می‌باشد به طوری که با ورود سالیانه 122 هزار و 350 تن آلودگی از کشورهای حاشیه? دریای? خزر به ویژه آلودگی ناشی از عملیات اکشتاف و استخراج نفت، محیط این دریا را آلوده کرده و گونه‌های زیستی این دریا را در معرض خطر جدی قرار داده‌است.[27]