شطرنج (به سانسکریت:چاتورانگا، به پارسی میانه: چَترَنگ) یک بازی دو نفره است که بر روی صفحه? 8×8 شطرنج و با استفاده از مهره‌های شطرنج (شاه، وزیر، رخ، فیل، اسب و سرباز) انجام می‌گیرد. این بازی معمولاً بین 10 تا 60 دقیقه به‌طول می‌انجامد و با پیروزی یکی از بازیکنان یا تساوی پایان می‌یابد.
قدمت این بازی به سده? ششم میلادی در هند باز می‌گردد. امپراتوری گوپتا این بازی را اختراع‌کرد و آن را چاتورانگا نامید و به دربار ایران در زمان امپراتوری خسرو انوشیروان ساسانی رساند. شطرنج در ایران نام چَترَنگ را بر خود گرفت. این بازی توسط معامله‌گران ایرانی به اروپا رسید و با فتح امپراتوری ساسانیان توسط عرب‌ها، در اسلام نیز رایج‌شد. در اروپا، شطرنج دستخوش تغییراتی شد و قوانین تازه‌ای برای آن وضع‌شد و به تدریج قهرمانی شطرنج جهان بنیادگذاری‌شد. در 20 ژوئیه? 1924، سازمان بین‌المللی شطرنج جهان (فیده) بنیادگذاری‌شد و به تدریج مسابقات و عناوینی تازه‌ای به وجود آمدند. این بازی در طول جنگ جهانی دوم دچار هرج‌ومرج شد و پس از جنگ جهانی شکل تازه‌ای به خود گرفت.
مهره‌ها در شطرنج دارای ارزش و امتیاز مشخصی هستند و با نمادهای ویژه‌ای نوشته می‌شوند. شطرنج دارای تاکتیک‌هایی از جمله چنگال و آچمز و دارای جنبش‌ها و حرکات ویژه‌ای مانند حرکت قلعه، ان پاسان و پیشرفت سرباز است. تاکنون 170 فدراسیون عضو فیده هستند و این سازمان یکی از بزرگ‌ترین سازمان‌های ورزشی جهان به‌شمار می‌آید. فیده قصد داشت که شطرنج به بازی‌های المپیک بپیوندد، اما این‌گونه نشد و المپیاد شطرنج شکل‌گرفت. استادبزرگ مهم‌ترین عنوانی است که یک بازیکن شطرنج می‌تواند به‌دست آورد و ادعا شده‌است که در سال 1914 توسط تزار نیکلای دوم روسیه اختراع شده‌است. کشورهای چین، روسیه، گرجستان و اوکراین از قدرت‌های مهم شطرنج هستند و ویسواناتان آناند اهل هند دارای عنوان قهرمان کنونی شطرنج جهان است. گری کاسپارف اهل اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی از اسطوره‌های شطرنج بود که از سال 1985 تا 2000 قهرمان جهان بود.
شطرنج رابطه? نزدیکی با ریاضیات و رایانش دارد. در سال 1997، دیپ بلو ساخته? شرکت آی‌بی‌ام توانست برای نخستین‌بار گری کاسپارف که آن زمان قهرمان شطرنج جهان بود را شکست‌دهد. این بازی دارای انواع گوناگونی در جهان مانند شطرنج سرعتی و شطرنج سیامی است.                                                                                                                                          

سال‌های فعالیت سده? 6-تاکنون
سبک(ها) بازی تخته‌ای
بازی استراتژیک
تعداد بازیکنان 2
مدت راه‌اندازی حدود 1 دقیقه
مدت بازی معمولاً 10 تا 60 دقیقه
گاهی اوقات 6 ساعت یا بیشتر
احتمال آسیب‌دیدگی هیچ
مهارت(های) مورد نیاز استراتژی، تاکتیک‌ها

قوانین

آغاز بازی

نخستین گام برای آغاز بازی شطرنج، چیدن درست مهره‌ها در صفحه? شطرنج است. صفحه? شطرنج 8×8 است و هر خانه دارای یک عدد و یک حرف است. اعداد از پایین به بالا از 1 تا 8 هستند و حروف طبق الفبای انگلیسی از چپ به راست از a تا h هستند.[1] همیشه رخ‌ها در آغاز بازی در گوشه? زمین قرار می‌گیرند.[2] محل قرارگیری اسب‌ها کنار رخ‌ها است.[3] فیل‌ها نیز کنار اسب‌ها قرار می‌گیرند.[4] پس از قرارگیری این مهره‌ها کنار یک‌دیگر، تنها دو خانه در ردیف پایانی باقی می‌مانند. وزیر در یکی از این دو خانه و در خانه? هم‌رنگ خود قرار می‌گیرد. وزیر سفید بر خانه? سفید و وزیر سیاه بر خانه? سیاه قرار می‌گیرد.[5] شاه‌ها نیز که بلندترین مهره‌های شطرنج هستند و دارای صلیبی بر روی سر خود هستند، در کنار وزیر قرار می‌گیرند. شاه باید در خانه? غیر هم‌رنگ خود قرار گیرد. شاه سفید بر روی خانه? سیاه و شاه سیاه بر روی خانه? سفید قرار می‌گیرد.[6] سربازان نیز که کوتاه‌ترین و متعددترین مهره‌ها در شطرنج هستند، جلوی مهره‌های دیگر قرار می‌گیرند. هر بازیکن باید 8 سرباز داشته‌باشد.[7]
بازی توسط یک مهره? سفید آغاز می‌گردد و پس از آن، یک مهره? سیاه حرکت می‌کند. بازی همین‌گونه و طبق همین روند ادامه پیدا می‌کند و بازیکنان به ترتیب مهره‌های سفید و سیاه (روشن و تیره) خود را حرکت می‌دهند.[8]

زمان بازی

نخستین ساعت مکانیکی شطرنج توسط توماس برایت ویلسون (1915-1843) اختراع‌شد و در مسابقات شطرنج لندن در سال 1883 مورد استفاده قرار گرفت.[9][10]
یک ساعت شطرنج متشکل از دو ساعت است که با یک‌دیگر ارتباط دارند و وقتی یکی از آن‌ها متوقف می‌شود، دیگری وقت را آغاز می‌کند. ساعت‌های امروزی آنالوگ و دیجیتال و دارای ویژگی پرچم هستند.[11][12][13]

پایان بازی

بازی‌های شطرنج معمولاً با پیروزی یکی از بازیکنان به پایان می‌رسد. بازیکن به منظور پیروزی باید شاه حریف را کیش کند و همه? خانه‌هایی را که شاه می‌تواند به آن حرکت‌کند، تحت پوشش قرار دهد. بازیکن می‌تواند در هر جای بازی که خواست، بازی را واگذار کند و این رخداد زمانی روی می‌دهد که بازیکن یک مهره مهم خود را از دست داده‌باشد و امیدی به پیروزی نداشته‌باشد.[14][15]
تساوی در شطرنج یکی دیگر از راه‌های پایان بخشیدن به بازی است. پنج حالت وجود دارد که در آن تساوی در شطرنج رخ می‌دهد.
توافق دو طرفه: انجام این حالت در هر مرحله از بازی امکان‌پذیر است و فقط باید دو طرف تساوی را بپذیرند.
پات: زمانی رخ می‌دهد که هیج مهره‌ای نتواند حرکتی در صفحه? بازی انجام‌دهد و شاه کیش نباشد و نتواند هیچ حرکتی انجام‌دهد.
تکرار سه‌گانه: اگر مهره‌ها سه بار پشت سر هم یک حرکت را انجام بدهند و در همان موقعیت‌های دفعات پیشین قرار بگیرند، بازی مساوی می‌شود.
قانون پنجاه حرکت: اگر هر بازیکن حداقل پنجاه حرکت انجام‌دهد و سربازانش جابه‌جا شوند، اما این سربازان هیچ مهره‌ای را نزنند، بازی مساوی می‌شود.
نداشتن نیروی کافی برای مات کردن شاه: اگر کیش مات کردن شاه امکان‌پذیر نباشد، بازی مساوی می‌شود. این حالت زمانی رخ می‌دهد که مهره‌های کافی برای کیش مات کردن شاه در صفحه? بازی وجود نداشته‌باشد. برای مثال یک شاه و یک فیل در مقابل یک شاه باشند.[16][17]
کیش دائم: اگر یکی از بازیکنان شاه حریف را در معرض کیش دائمی قرار دهد. یعنی شاه راهی برای خروج از کیش در حرکت‌های بعدی نداشته باشد.[18]                                                                                                                                                                         

موقعیت مهره‌ها در آغاز بازی

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

پیشینه     

پیشینیان (1000-600)

شطرنج در سده? چهارم[19] یا ششم میلادی از شمال‌غربی هند سرچشمه گرفته‌است. در آن زمان، امپراتوری گوپتا بر هند فرمان می‌راند.[20] شاهان هند بر این باور بودند که یادگیری جنگ موجب یادگیری ارزش‌های دلاوری، تصمیم‌گیری، شکیبایی و شجاعت می‌شود. بنابراین تصمیم گرفتند که جنگ را مدل‌سازی کنند. رایج‌ترین داستان در مورد اختراع شطرنج ادعا می‌کند که شطرنج اختراع یک قدیس هندی بود. شاه هند که بالهات نام‌داشت، از قمار و اعتیاد به بازی‌های شانسی خشمگین شده‌بود. او از این قدیس هندی که سیسا نام‌داشت، درخواست کرد بازی ایجاد کند که در آن بتوان دوراندیشی و استدلال کرد و چیزی به عنوان شانش در آن وجود نداشته‌باشد. مدتی بعد، سیسا با صفحه‌ای متشکل از 64=8×8 خانه نزد شاه آمد. دو ارتش متشکل از 32 مرد با دو رنگ مختلف صفحه را پر کرده‌بودند و آرمان هر ارتش، دستگیری و کشتن شاه ارتش حریف بود. این بازی چاتورانگا نام‌گرفت. صفحه? شطرنج آشتاپادا نام‌داشت.[21][22]
چاتورانگا از زبان سانسکریت سرچشمه گرفته و به معنی 4 عضو است که به 4 عضو نظامی ارتش هند یعنی ارابه‌ها، فیل‌ها، سواره‌نظام و پیاده‌نظام اشاره‌دارد.[23] پیروزی بازیکنان در چاتورانگا به سونوشت یکی از مهره‌ها (شاه کنونی شطرنج) بستگی داشت. تعداد خانه‌های موجود در صفحه? این بازی ممکن است 100 خانه یا حتی بیشتر از آن باشد.[24]
در کارنامه اردشیر بابکان نوشته شده‌است که این بازی یکی از دستاوردهای فرهنگی اردشیر بابکان (بنیادگذار امپراتوری ساسانیان) بوده‌است.[25] اما در حدود سال 600 میلادی، 3 متن به زبان پارسی میانه (زبان پهلوی) نوشته‌شد که ادعا می‌کند بازی چَترَنگ را هند به دربار ایران معرفی‌کرد و اصیلان ایرانی باید این بازی را یاد می‌گرفتند. برخی از زبان‌شناسان ثابت کرده‌اند که واژه? چترنگ در زبان پارسی میانه از واژه? چاتورانگا در زبان سانسکریت ریشه گرفته‌است.[26] هندیان سفیری را نزد خسرو انوشیروان (فرمانروایی در 579-531 پس از میلاد) که یکی از امپراتورهای ساسانی و فرمانروایان ایران بود، فرستادند. در آن زمان، ساسانیان بر ایران کنونی، عراق، افغانستان و آسیای مرکزی فرمان می‌راندند.[26] سفیر هندی پیشکش‌هایی را به همراه شطرنج به خسرو ارائه‌داد. با ازدواج خسروپرویز و دختر امپراتور موریس (امپراتور بیزانس)، شطرنج به روم شرقی رسید. شطرنج در همان سال‌ها به یونان نیز رسید.[27] در سال 644، ارتش‌های اسلام امپراتوری ساسانی را برچیدند و ایران را تصرف‌کردند و واژه? شطرنج جایگزین واژه? چترنگ شد. از آن پس، شطرنج وارد اسلام شد.[26]                                                    

ریشه‎های بازی امروزی (1850-1000)

شطرنج توسط معامله‌گران ایرانی به اروپا رسید.[28] در حدود سال 1000 میلادی، شطرنج به اروپا و روسیه رسید و به زودی در ژاپن و چین گسترش‌یافت.[20] در حدود سال 1200 میلادی، شطرنج به اروپای جنوبی رسید و در اواخر سده? پانزدهم تغییراتی در این بازی پدید آمد.[29] مهره? فِرز که در زبان پارسی به معنای مشاور مرد شاه (وزیر) است. اما هنگامی که شطرنج وارد اروپا شد، اروپاییان آن را به ملکه (Queen) تغییر دادند. در آن زمان، وزیر ضعیف‌ترین مهره? بازی بود و فیل نیز از مهره‌های ضعیف بود و این باعث می‌شد که سرعت بازی بسیار کندتر از سرعت امروزی بازی باشد.[28] این قانون که سرباز در نخستین حرکت خود می‌تواند دو خانه به جلو حرکت‌کند نیز در اروپا ساخته‌شد.[29]

نخستین کتاب شطرنج توسط فردی به نام ویسِنت نوشته‌شد و در سال 1495 در والنسیا منتشر شد که تقریباً همه? موارد شطرنج امروزی را در بر می‌گرفت. این کتاب تاکنون از بین رفته‌است. قدیمی‌ترین کتاب به‌جا مانده درباره? شطرنج امروزی، جریان بازی و قوانین حرکات به نام[30] تکرار عشق و هنر بازی شطرنج[31] توسط لوئیس رامیرز د لوسنا نوشته‌شد و در سال 1646 یا 1497 در سالامانکا منتشر شد.[30] پس از لوسنا، نویسندگانی از جمله پدرو دامینو، جیووانی لئوناردو دی بونا، گیولیو چزاره پلریو، جیاچینو گرکو و روی لوپس د سگورا اشاره‌نمود.[32]

شطرنج نیشابوری کشف‌شده در نیشابور، ایران که مربوط بهسده? دوازدهم میلادی است و در موزه متروپولیتن نیویورک نگه‌داری می‌شود.

دو شاه و دو وزیر شطرنج جزیره? لوئیس کشفشده در جزیره? لوئیس که مربوط به سده? دوازدهم میلادی است و اکنون در موزه بریتانیا نگه‌داری می‌شود.

زایش ورزشی (1945-1850)

نخستین مسابقات بین‌المللی شطرنج توسط هوارد استانتون که خود یک بازیکن شطرنج انگلیسی بود، در سال 1851 برگزار شد.[37] آدولف اندرسن قهرمان این مسابقات شد و در سال 1858، این افتخار را در بازی با پل مورفی از دست داد.[38] او هم‌چنین در بازی جاویدان مقابل لیونل کیِسِریتسکی[39] و در بازی همیشه سبز مقابل جین دافرِسنه[40] بازی‌کرد.[41]
پل مورفی آمریکایی نابغه‌ای در شطرنج و قوی‌ترین بازیکن شطرنج وقت خود بود. مورفی با دیدن بازی‌های انجام‌شده در خانواده‌اش شطرنج را آموخت.[42][43] ویلهلم اشتاینیتس زاده? پراگ، بوهم (اکنون جمهوری چک) نخستین قهرمان رسمی شطرنج جهان بود. او به عنوان بازیکن پیشروی شطرنج شناخته می‌شود و از سال 1886 تا 1894 قهرمان جهان بود.[44][45]
در پایان سده? نوزدهم، شماری از مسابقات استاد و مسابقات سالانه برگزار شد.[46] ادعا می‌شود که عنوان استادبزرگ شطرنج به سال 1914 باز می‌گردد. در این سال، تزار نیکلای دوم روسیه این عنوان را به پنج فینالیست سن پترزبورگ (لاسکر، کاپابلانکا، آلخین، تاراش و مارشال) اعطا کرد. البته این یک ادعا و موضوعی بحث برانگیز است.[47] سرانجام، فیده در 20 ژوئیه? 1924 در پاریس بنیادگذاری‌شد.[48] مسابقات قهرمانی شطرنج جهان زنان در سال 1927 بنیادگذاری‌شد و در نخستین دوره? آن، ورا منشیک اهل انگلستان-چکسلواکی-روسیه قهرمان شد.[49][50] خوزه رائول کاپابلانکا اهل کوبا قهرمان شطرنج جهان از سال 1921 تا 1927 بود.[51][52] الکساندر آلخین زاده? مسکو، روسیه جانشین کاپابلانکا شد و از سال 1927 تا 1946 چهار عنوان قهرمانی جهان به دست آورد. او هم‌چنین در مسابقات گوناگون عنوان‌های مهمی به‌دست آورده‌است.[53][54]
در طول جنگ جهانی دوم، زندانیان آلمانی بیشتر وقت خود را صرف شطرنج می‌کردند. زندانیان در اردوگاه‎های آلمان شطرنج را از شمع و چوب می‌ساختند. در طول جنگ جهانی، ستاد مرکزی فیده به آرژانتین منتقل‌شد. در آن زمان، آگوستو دِ مورو (رئیس فدراسیون شطرنج آرژانتین)، رئیس فیده شد.[55]

بازی جاویدان میان آدولف آندرسن و لیونل کیسریتسکی در سال 1851.